Yakıtlar

Canlıların yaşamlarını sürdürebilmesi, taşıtların hareket etmesi, evlerimizin ısıtılması, yemek yapmak, fabrikaların çalışması vb. olaylar için enerjiye ihtiyaç duyarız. Canlılar enerji ihtiyaçlarını besinlerlerden karşılar. Diğer işlerimiz için odun, kömür, petrol, doğalgaz, benzin, mazot gibi yakıtlardan ve rüzgâr enerjisi, güneş enerjisi gibi çeşitli enerji kaynaklarından faydalanırız. Yeryüzündeki tüm enerjilerin kaynağı Güneş’tir.

Maddelerin oksijenle birleşmesine yanma denir. Yanma kimyasal bir değişmedir. Yanma sonucu ısının yanında; kül, duman (karbondioksit ve su buharı) gibi maddeler de oluşur. Yanma olabilmesi için yanıcı bir madde ve oksijen gazı gerekir. Oksijensiz yanma olmaz. Yanma sonucu açığa çıkan enerji ısı enerjisidir. Alevli yanmalarda ışık da açığa çıkar.

Yakıt Nedir?

Yanma sonucu çevresine ısı enerjisi veren maddelere yakıt denir. Yakıtlar enerji kaynaklarıdır. Yakıtlardan ısı, elektrik ve diğer enerji çeşitlerini elde ederiz. Binaları ısıtmak, elektrik enerjisi üretmek, motorlu araçları çalıştırmak için yakıtlardan yararlanırız.

Günlük hayatımızda kullandığımız yakıtları katı yakıtlar, sıvı yakıtlar ve gaz yakıtlar olarak sınıflandırabiliriz.

a.Katı Yakıtlar

Kullanılırken katı halde bulunan yakıtlar katı yakıtlardır. Odun, kömür, tezek, pelet yakıt gibi yakıtlar katı yakıtlardandır. Bu yakıtlardan bazıları doğal olarak bulunurken bazıları da yapay olarak elde edilmektedir. Yapay katı yakıtlar, doğal katı yakıtların işlenmesiyle elde edilir. Odun, tezek, taş kömürü, linyit, antrasit gibi yakıtlar doğal katı yakıtlar iken pelet yakıt, kok kömürü, odun kömürü gibi yakıtlar yapak katı yakıtlardandır.

Odun, kaynağı ağaçlar olan yakıttır ve ateşin bulunduğu günden günümüze kadar yakıt olarak kullanılmaktadır.

Tezek, hayvan dışkılarının kurutulmasıyla elde edilir. Doğu Anadolu bölgesinde köylerde sıkça kullanılan bir yakıttır.

Pelet yakıt, ağaç artıkları ve ceviz, fındık gibi tohumların kabuklarının sıkıştırılmasıyla elde edilen yakıttır.

Kömür, bataklıklarda bulunan bitki kalıntılarının çürüyüp uzun yıllar yer altında kalması ile oluşan fosil yakıttır. Kömür tabakaları, üzerinde çeşitli kayaçların birikmesi, basınç, nem ve sıcaklık gibi etkilerle yerin derinliklerine doğru itilmiştir. Bu olayın gerçekleşmesi milyonlarca yıl almıştır. Günümüzde turba, linyit, taş kömürü ve antrasit olmak üzere farklı kömür türleri maden olarak yer altından çıkarılmakta ve kullanılmaktatır.

• Kömürün ilk kez milattan önce Çinliler tarafından bulunduğu bilinmektedir.
• Kömürün yaygın olarak kullanılmaya başlanması 18. yüzyılın sonlarına doğrudur.
• Ülkemizde kömür madenciliği, Uzun Mehmet’in 1829 yılında Zonguldak’ın Ereğli ilçesinde kömürü bulmasıyla başlamıştır.
• Taş kömürü ve linyit evlerde, işyerlerinde, okul ve hastanelerde ısınma amaçlı kullanılan katı yakıtlardır. Endüstride, çimento, v.b. fabrikalarda, tuğla ve kiremit üretiminde, termik santrallerinde elektrik enerjisi üretiminde yakıt olarak kullanılırlar.
• Yandığında verdiği enerji sıralaması Antrasit > Taş Kömürü > Linyit şeklindedir.

Odun kömürü, meşe odununun az oksijenli ortamda yüksek sıcaklıklarda birkaç gün boyunca yanmasıyla elde edilir. Özellikle mangal yakmada ve endüstride çeşitli alanlarda kullanılır.

Kok kömürü, kömürün oksijensiz ortamda ısıtılmasıyla elde edilir.

Kömür ve diğer katı yakıtlar, yandıktan sonra geride bıraktıkları kül ve duman nedeniyle sıvı ve gaz yakıtlara göre çevreye daha fazla zarar verirler.

b.Sıvı Yakıtlar

Akaryakıt olarak da adlandırılan sıvı yakıtlar, kullanım anında sıvı halde bulunan yakıtlardır. Petrol ürünleri olan, benzin, motorin, fuel-oil, gaz yağı ile şeker üretiminde elde edilen ispirto gibi yakıtlar sıvı yakıtlardandır.

Petrol de kömür gibi yer altından çıkarılan bir madendir. Deniz ve göllerin tabanlarında canlı atıklarının çürüyüp fosilleşmesi ile oluşan fosil yakıttır. Petrol, rafinerilerde işlenip damıtılarak benzin, mazot, fuel-oil ve gaz yağı gibi yakıtlar elde edilir.

Petrol ve ürünleri katı yakıtlara göre daha hızlı yanar. Kül gibi katı atık maddesi oluşturmazlar ancak karbondioksit, kükürtdioksit gibi gazlarla diğer bazı kirletici parçacıklar yayılmasına sebep olurlar. Buna rağmen katı yakıtlara göre çevreye daha az zarar verirler.

c.Gaz Yakıtlar

Doğal gaz, LPG (Likit Petrol Gazı), hava gazı, biyogaz, metan, etan gibi gazlar gaz yakıtlara örnek olarak verilebilir.

LPG, petrolden elde edilen fosil yakıttır. Mutfak tüplerinde, araçlarda kullanılır.

LPG, taşıma ve depolama esnasında sıvı haldedir. Tüketim esnasında gaz hale getirilerek kullanılır.

Doğal gaz, yer altındaki boşluklarda petrolün üzerinde bulunan gaz karışımıdır. Geçmişte petrol üretimi esnasında ortaya çıkan yararsız bir atık olarak görülmüş ve petrol üretim tesislerinde yakılarak uzaklaştırılmıştır. Doğal gaz, renksiz ve kokusuz bir gazdır. Çok uzun zamanda meydana gelir. Yandığında katı atık bırakmadığı için en temiz fosil yakıt olarak kabul edilir.

Hava gazı, maden kömürünün ısıtılmasıyla elde edilir.

Biyogaz, bitkisel ve hayvansal atıklar ile kalıntılarının işlenmesi sonucunda elde edilen yanıcı bir gazdır.

Gıda sanayi kaynaklı organik atıklar, mısır veya şeker pancarı gibi bitkilerin atıkları ile hayvan besiciliğinde oluşan hayvansal dışkılar, biyogaz tesislerinde kullanılabilmektedir. Fosil yakıt olmadığı için çevreci bir yakıttır.

Enerji Kaynakları

Enerji ihtiyacı için kullanılan kaynaklar tükenme durumuna göre yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynakları olarak iki gruba ayrılır.

1.Yenilenemez Enerji Kaynakları

Kullanıldıkça tekrar oluşmaları uzun yıllar alan ya da yerine yenisi gelmeyen enerji kaynaklarına yenilenemez enerji kaynakları denir. Petrol, kömür, doğal gaz gibi fosil yakıtlar ile nükleer enerji yenilenemez enerji kaynaklarıdır.

Fosil Yakıtlar: Odun, kömür, petrol ve doğal gaz gibi fosil yakıtlar yenilenemez enerji kaynaklarıdır. Günümüzde dünyada tüketilen enerjinin %85-87’si fosil yakıtlardan karşılanmaktadır. Harcanan enerjinin %35’nin kaynağı petroldür. Fosil yakıtlar; bitkiler, hayvanlar, su ve hava gibi doğal kaynaklardır. Miktarları sınırsız tükenmez ve yenilenebilir değildir. İlk zamanlar ışık ve ısınma amaçlı kullanılan fosil yakıtlar, bugün farklı enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır.

Yapılan araştırmalar fosil yakıtların 100 yıldan daha az bir kaynağının kaldığını göstermekte. Ayrıca fosil yakıtların geride bıraktığı atıklar çevreye büyük bir zarar vermektedir. Hava kirliliği, toprak kirliliği, su kirliliği ve sera etkisinin artması gibi etkileri bulunmaktadır. Bu nedenle ülkelerin yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelmeleri büyük bir önem taşımaktadır.

Türkiye’de Petrol ve Doğal Gaz Araştırmaları

Derin deniz tabanlarındaki petrol ve doğal gaz rezervlerinin keşfedilmesi için sondaj gemileri kullanılır. Ülkemizdeki ilk sondaj gemisi, Fatih sondaj gemisidir. Diğer sondaj gemileri ise Yavuz ve Kanuni sondaj gemileridir.

Nükleer Enerji: Uranyum, plütonyum gibi elementlerden nükleer santrallerde çeşitli işlemlerden geçirilerek elde edilen enerjidir. Elde edilen enerji çok fazladır. Kullanımı tehlikeli olan bu enerji türü, özel santraller kurularak elde edilmektedir. Enerji miktarı diğer enerji kaynaklarına göre çok fazla olduğundan ve kontrollü kullanımında çevreye zararı diğerlerine göre az olduğundan ülke ekonomisine katkı sağlar.

Ülkemizde Mersin Akkuyu Nükleer Enerji Santrali’nin yapım çalışmaları başlamıştır. Sinop Nükleer Enerji Santrali’nin de inşa çalışmalarına önümüzdeki süreçte başlanması planlanmaktadır.

2.Yenilenebilir Enerji Kaynakları

Yenilenemez enerji kaynaklarına göre çevreye daha az zarar veren ve kullanıldığında tükenmeyen enerji kaynaklarına yenilenebilir enerji kaynakları denir. Çevreye zarar vermemesi nedeniyle yenilenebilir enerji kaynaklarından elde edilen enerjiye yeşil enerji de denilmektedir.

Güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi, dalga enerjisi, biyokütle, jeotermal enerji, hidroelektrik enerji ve hidrojen enerjisi yenilenebilir enerji kaynaklarındandır. Yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynaklarının temeli Güneş’tir.

a.Güneş Enerjisi

Güneşten elde edilen enerji olarak tanımlanabilir. Güneş enerjisi elde etmek için güneş panellerinin ve güneş pillerinin kurulumu gerekir. Güneş enerjisi güneş panelleriyle ısı ve elektrik enerjisine dönüştürülebilmektedir. Türkiye, coğrafi konumu itibarıyle önemli güneş enerjisi potansiyeline sahiptir.

b.Rüzgâr Enerjisi

Devamlı rüzgâr alan bölgelerde uygun yerlere rüzgâr türbinleri veya yel değirmenleri kurulur. Bu türbinler hareket enerjisini elektrik enerjisine çevirirler. Böylece rüzgârdan elektrik enerjisi üretilir ve farklı alanlarda kullanılır. Ülkemizde rüzgâr enerjisinden yararlanabilme potansiyeli oldukça yüksektir.

c.Dalga (Gelgit) Enerjisi

Denizlerde ve okyanuslarda dalgalardan (gelgit olayları) elde edilen enerjidir. Rüzgârlar tarafından deniz ve okyanusların yüzeyinde oluşturulan dalgalardan, gelgit hareketlerinden ve dalga basınçlarından günümüzde enerji elde edilebilmektedir. Dalgaların oluşturduğu hareket dalga türbinleri tarafından hareket enerjisine dönüştürülür, hareket enerjisi de jeneratörler yardımıyla elektrik enerjisine çevrilir ve farklı alanlarda kullanılır. Ülkemiz, etrafı denizlerle çevrili olması sebebiyle dalga enerjisi üretmeye uygundur.

d.Jeotermal Enerji

*Enjeksiyon KuyusuSıvıyı yeraltının derinliklerine kumtaşı veya kireçtaşı gibi gözenekli kaya oluşumlarına veya sığ toprak tabakasının içine veya altına yerleştiren bir cihazdır.

Yer altından çıkan sıcak su ve su buharı jeotermal enerji kaynağıdır. Jeotermal enerji, yer altı sularının magma veya erimiş kayalar tarafından ısıtılmasıyla oluşur. Ülkemiz jeotermal enerji rezervleri bakımından zengindir. Türkiye Jeotermal enerji rezervi bakımından Avrupa’da birinci, dünyada ise yedinci sıradadır. Ülkemizde jeotermal enerji, merkezî ısıtma ve elektrik enerjisi üretimi için kullanılmaktadır. Ayrıca kaplıca amaçlı olarak da kullanılmaktadır.

e.Hidroelektrik Enerji

Suyun hareket enerjisinden yararlanılarak elde edilen elektrik enerjisine hidroelektrik enerji denir. Hidroelektrik enerji santralleri akarsular üzerine kurulur. Su akarsu önüne kurulan setlerle biriktirilerek (baraj) yükseltilir. Yükseltilen su kanallarla daha alçak seviyedeki türbinlere doğru akıtılır ve türbinlerin dönmesi sağlanır. Türbinlere bağlı jeneratörler ile elektrik üretilir. Üretilen bu elektrik nakil hatları ile kullanım alanlarına iletilir. Ülkemiz akarsu bakımından zengindir ve elektriğimizin yaklaşık 1/3’i hidroelektrik enerji santrallerinden elde edilir (2019 TÜİK verileri).

f.Hidrojen Enerjisi

Verimi yüksek, temiz ve çevreci bir enerji kabul edilmesi nedeniyle hidrojen enerjisinin önemi son yıllarda artmaktadır. Hidrojen enerjisi taşımacılıktan sanayiye, uzay roketlerinden petrol üretimine kadar birçok yerde kullanılmaktadır. Hidrojen; fosil yakıtlardan, biyokütle gibi yenilenebilir enerji kaynaklarından ve nükleer kaynaklar gibi çok çeşitli kaynaklardan üretilebilmektedir. Hidrojen enerjisinin üretim maliyetinin günümüzde yüksek olması yaygınlaşması karşısındaki en büyük engeldir.

g.Biyokütle Enerjisi

Tarım atıkları, orman sektörü organik atıkları, hayvansal atıklar veya şehir atık sularının oksijensiz ortamda çürütülerek; çeşitli su bitkileri gibi canlı (biyolojik) kaynaklar yolu ile elde edilen yakıta Biyogaz, bu enerji türüne Biyokütle Enerjisi (biomass) denilmektedir. Kısaca organik maddelerden çeşitli yollarla elde edilen enerji, biyokütle enerjisidir.

Daha çok ısınma amaçlı kullanılan bu enerjinin en eski bilinen hammaddesi; yakacak odun, odun kömürü ve hayvan gübresidir.

Ülkemizde enerji kaynaklarına göre elektrik enerjisi üretim payları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.

Grafik incelendiğinde yenilenebilir enerji kaynaklarında 2008 yılından sonra artışın olduğu görülmektedir.

Yenilenebilir Enerji Kaynakları

• Yeryüzünde ve doğada herhangi bir üretim sürecine ihtiyaç duymadan temin edilebilir.
• Elektrik enerjisi üretilirken çevreye zararı ve etkisi çok daha düşüktür.
• Sürekli bir döngü ile yenilenen ve kullanılmaya hazır olarak doğada var olan kaynaklardır.
• Bu kaynakların kullanımı fosil yakıt kaynaklarına göre ciddi avantajlar sağlamaktadır.
• Yenilenebilir enerji çevre ve insan sağlığı açısından temiz ve sürekli bir enerji kaynağıdır.
• Birçok yenilenebilir enerji üreten sistem kolay bir şekilde kurulabilir ve çalıştırılması için yakıta ihtiyaç duyulmaz.
• Elektrik şebeke hattı bulunmayan ya da şebeke hattının götürülmesinin pahalı ve zor olduğu özellikle kırsal kesimlerde yenilenebilir enerji sistemlerinin kullanımı daha ekonomiktir.
• Yenilenebilir enerji kaynakları sonsuzdur, üretim maliyetleri düşüktür.
• Enerji sektöründe ülkenin bağımsız olmasını sağlamakla beraber milli kaynaklardır.

Ülkemizde artan enerji ihtiyacını karşılamak için fosil yakıtlar kullanılmaktadır. Bunun için de başka ülkelerden yüksek fiyatlar ödeyerek fosil yakıt satın alınmaktadır. Enerjiye ödediğimiz kaynağın azaltılması için alternatif enerji kaynaklarına yönelmeliyiz.

Tablo 1: Yenilenebilir ve Yenilenemez Enerji Kaynaklarının Karşılaştırılması

Yakıtların Çevreye Etkisi ve Canlılar Üzerindeki Etkisi

Yakıtların yakılması sonucu atmosfere zararlı atıklar, kimyasallar ve metan, karbondioksit gibi zararlı gazlar salınmaktadır. Bu gazlar (sera gazları) atmosferde birikerek sera etkisine sebep olur.

Sera Etkisi

Dünya yüzeyine gelen güneş ışınlarının bir kısmı uzaya geri saçılırken bir kısmı atmosferde kalır. Dünya’nın yaşanabilir sıcaklık değerinde kalmasını sağlar. Buna sera etkisi denir. Bu sera etkisine sebep olan karbondioksit, metan ve su buharı gibi gazlardır. Bu gazların atmosferdeki oranının artması sera etkisinin de artmasına neden olur.

Küresel Isınma

Küresel ısınma, sera etkisinin artması sonucunda meydana gelir. Dünya’nın ortalama sıcaklık değerinin artmasıdır. Küresel ısınmaya bağlı olarak Dünya'nın sıcaklığı artar. Bunun sonucunda kutuplardaki buzullar erimekte, deniz suyu seviyesi yükselmektedir. Kıyı bölgelerde yağış miktarı artarken iç bölgelerde sıcaklık nedeniyle kuraklık olmaktadır. Dünyamızın iklimi değişmektedir.

Konutların ve sanayi kuruluşlarının bacalarından, taşıtların egzozlarından çıkan zehirli maddeler havaya karışarak hava kirliliğini oluşturur. Hava kirliliği, solunum sistemimize zarar vermektedir. Nefes darlığı, kronik bronşit gibi akciğer hastalklarına neden olur.

Fosil yakıtların yanması sonucunda oluşan ve hava kirliliğine neden olan zararlı gazlar havadaki nemle birleşip asit yağmurlarına neden olmaktadır. Bunların başlıcaları karbondioksit, karbonmonoksit, azotdioksit ve kükürtdioksit gibi gazlardır. Asit yağmurları; toprağı ve suyu kirletir, canlı-cansız varlıkların aşınmasına neden olur.

Soba ve Doğal Gaz Zehirlenmelerine Karşı Alınması Gereken Önlemler

Soba, Şofben ve Doğalgaz Zehirlenmeleri Neden Olur?

Katı ve sıvı yakıtların ortaya çıkardığı gazlar, zaman zaman ölümcül zehirlenmelere neden olmaktadır. Kışın rüzgârlı havalarda yanan sobalardan sızan gazlar zehirlenmelere neden olur. Bunun yanında doğal gaz kaçakları ve şofbenden sızan gazlar da zehirlenmelere yol açabilmektedir.

Doğaya karbonmonoksit gazının salınımına sebep olan kaynaklar:

• Kömür sobaları
• Bacasız ısıtıcılar (Gazlı sobalar, LPG tüplü ısıtıcılar)
• Doğal gaz kombileri ve LPG'li şofben
• Otomobil egzozları
• Sigara dumanı
• Jeneratörler

Karbonmonoksit; zehirlenmelere sebep olan, renksiz, tatsız, kokusuz, zehirli ve yanıcı bir gazdır. Bu gazın sebep olduğu zehirlenmeler; bacası çekmeyen sobalardan, kapalı ortamlarda açık unutulan ocaklardan, düzenli bakımı yapılmayan bacalardan, kombi ve şofbenlerden sızan gazlardan meydana gelir. Solunum sonucu vücudumuza giren bu gaz, kana karışarak oksijenin alımını engeller ve zehirlenmeye sebep olur.

Soba, şofben ve doğalgaz zehirlenmelerini önlemek için alınması gereken önlemler şunlardır:

• Soba aşırı şekilde doldurulmamalıdır.
• Soba içerisindeki yakıt tutuşturulurken üstten yakılmalıdır.
• Soba boruları dikkatli şekilde birleştirilmeldir.
• Baca başlığı kullanılmalıdır.
• Sobanın bulunduğu oda havalandırılmalıdır.
• Kombi ve şofben gibi cihazlar banyo, yatak odası gibi yaşam alanlarına yerleştirilmemelidir.
• Kombi, şofben gibi cihazlar, kaliteli ve güvenilir olmalıdır.
• Doğal gaz sızıntısı hissedildiğinde ALO 184’ten yardım istenilmelidir.

----------------------------------------

Kaynaklar:

• Civan, B., Özsoy, F. ve Koç, R., Açıköğretim 5.Sınıf Fen Bilimleri Ders Kitabı, Ankara: MEB, 2021. .
• Çiğdem, C., Balçık, G.M. ve Karaca, Ö., Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Fen Bilimleri 6 Ders Kitabı, Ankara: Sevgi Yayınları, 2018.
• Demirçalı, S. ve Birsen A., Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Fen Bilimleri 6 Ders Kitabı, Ankara: Devlet Kitapları, 2019.
• Dinçer, S.Ö. ve Yiğit, E., Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Fen Bilimleri 6 Ders Kitabı, Ankara: Anadol Yayıncılık, 2021.
• http://avamuh.com/wp-content/uploads/2016/02/biyogaz_sistemi.png - Erişim Tarihi: 14.02.2022 – 23.18
• https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=Cevre-ve-Enerji-103 – Erişim Tarihi: 17.02.2022 – 20:30
• https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/cevresagligi-ced/ced-birimi/karbonmonoksit... - Erişim Tarihi: 17.02.2022 – 22.58
• https://kojenturk.org/tr/biyokutle-nedir-8 - Erişim Tarihi: 17.02.2022 – 15.12
• https://www.eba.gov.tr/ - Erişim Tarihi: 14.02.2022 – 21.58
• https://www.freepik.com/free-photo/field-with-oil-pump-jacks-surrounded-... - Erişim Tarihi: 17.02.2022 - 23.27
• https://www.freepik.com/free-photo/heap-coal-as-background-top-view_1956... - Erişim Tarihi: 17.02.2022 - 23.30
• https://www.freepik.com/free-vector/colored-realistic-gas-water-heater-b... -  - Erişim Tarihi: 17.02.2022 - 23.32
• https://www.freepik.com/vectors/car - Car vector created by macrovector – Erişim Tarihi: 16.02.2022 – 17.25
• https://www.freepik.com/vectors/geothermal - Geothermal vector created by brgfx – Erişim Tarihi: 15.02.2022 – 23.14
• https://www.freepik.com/vectors/global-warming - Global warming vector created by brgfx – Erişim Tarihi: 17.02.2022 – 22.33
• https://www.freepik.com/vectors/infographic - Infographic vector created by macrovector – Erişim Tarihi: 15.02.2022 – 22.58
• https://www.freepik.com/vectors/infographic - Infographic vector created by macrovector – Erişim Tarihi: 17.02.2022 – 14.55
• https://www.freepik.com/vectors/inverter - Inverter vector created by brgfx – Erişim Tarihi: 15.02.2022 – 17.18
• https://www.freepik.com/vectors/landscape-drawing - Landscape drawing vector created by brgfx – Erişim Tarihi: 15.02.2022 – 20.08
• https://www.freepik.com/vectors/river-vector - River vector vector created by brgfx – Erişim Tarihi: 16.02.2022 – 16.58
• https://www.freepik.com/vectors/tree - Tree vector created by macrovector – Erişim Tarihi: 15.02.2022 – 16.27
• https://www.freepik.com/free-photo/atomic-sky_10589814.htm - Erişim Tarihi: 17.02.2022 - 23.37
• https://pxhere.com/tr/photo/1327190 - Erişim Tarihi: 17.02.2022 – 23.46
• https://www.tskb.com.tr/i/assets/document/pdf/Hidrojen%20Enerjisi%20Bilg... – Erişim Tarihi: 17.02.2022 – 21.37
• Yanıt Yayınları. (2021). 6.Sınıf Fen Bilimleri Aktif Defter. İstanbul: Yanıt Yayınları.