Sınıf:
Çevremizdeki Varlıkları Tanıyalım
Önceki bilgilerimize göre varlıkları kendiliğinden hareket edebilen ve kendiliğinden hareket edemeyen varlıklar olarak sınıflandırabileceğimizi biliyoruz. Araba, ev, top, tava ve kilim gibi varlıklar kendiliğinden hareket edemezler. Onlar cansız varlıklardır. Hayvanlar ve insanlar kendiliğinden hareket edebilirler. Bitkilerin de hareket edebileceğini biliyoruz. Ayçiçeğinde olduğu gibi güneşe yönelme ve kökleri ile topraktaki suya ve besinlere ulaşma hareketi yapabilirler. Bitkiler de hayvanlar ve insanlar gibi canlı varlıklardır.
Canlıların yaşamlarını sürdürdükleri ortama çevre denir. Çevrede canlı ve cansız varlıklar etkileşim halindedir. Canlı varlıklar canlılıklarını devam ettirmek için cansız varlıklara ihtiyaç duyabilir. Örneğin insanlar canlılıklarını devam ettirebilmek için cansız varlıklar olan hava ve suya ihtiyaç duyar. Balıklar da su olmazsa yaşayamaz.
Canlıların Ortak Özellikleri
Büyüme ve Gelişme
Yeni doğmuş bir bebekken şimdiki halimize nasıl geldik? Bebekken annemizin sütü ile beslendik, bir süre sonra emeklemeye başladık, konuştuk, yürüdük ve yıllar içerisinde şimdiki halimize geldik. Yeni doğan bir bebek ortalama olarak 3 kg kütlesinde, 50 cm boyundayken; 11 yaşına geldiğinde ortalama 40 kg kütlesinde 140 cm boyunda olur. Zaman içerisinde kütledeki ve hacimdeki bu artışa büyüme denir. Tüm canlı varlıklar dünyaya geldikten sonra büyür. Konuşmamız gibi bazı yeni yeteneklerimizin ve özelliklerimizin ortaya çıkması ise gelişmemizdir.
Canlılar büyüme ve gelişme özellikleri bakımından farklılıklar gösterirler. Bitkilerin büyümesi sınırsızdır. 2000 yaşında bir ağaç görebilirsiniz. Hayvanların büyümeleri ise belli bir yere geldikten sonra durur.
Beslenme
Tüm canlılar büyüyüp gelişebilmek, hayati fonksiyonlarını devam ettirebilmek ve hareket edebilmek için beslenmek zorundadır. Bitkiler besinlerinin bir bölümünü kendisi üretir. Bir bölümünü ise kökleri yardımıyla topraktan alır. Hayvanlar ise kendi besinlerini kendileri üretemezler. İhtiyaçlarını bitkilerden ve diğer hayvanlardan karşılarlar.
Hareket Etme
Canlı varlıklar dışarıdan bir etki olmadan kendi istekleri ile hareket edebilirken, cansız varlıklar dışarıdan bir etki olmadan hareket edemez. Hayvanlar besinlerine ulaşabilmek için ve düşmanlarından kaçabilmek için hareket ederler. Hareket hayvanlarda farklılık gösterebilir. Kuşlar uçarak, balıklar yüzerek, köpek ve inek gibi hayvanlar ise yürüyerek ya da koşarak hareket edebilir.
Bitkiler de hareket ederler. Ancak onların hareketi kökleri ile topraktaki besinlere ve suya yönelme ya da güneşe doğru yönelme şeklindedir. Bazı bitkiler gece çiçeklerini kapatıp, gündüz çiçeklerini açarak hareket ederler. Böcek kapan bitkisi besin olarak kullandıkları böceği önce koku salarak kendisine çeker. Daha sonra yapraklarına konan böceği kapatarak hapseder.
Solunum
Canlı varlıklar yaşamları için gerekli enerjiyi sağlamak için solunum yapmak zorundadır. İnsanlarda olduğu gibi, solunum sırasında alınan oksijen yardımı ile besinler enerjiye çevrilir. Hayvanlarda solunumda kullanılan farklı yapı ve organlar vardır. Bitkiler de solunum yapar. Onlar solunumu yapraklarındaki gözenekler yardımı ile yaparlar.
Boşaltım
Bitkiler ve hayvanlar hayatlarını devam ettirmek için vücutlarına aldıkları besinleri enerjiye dönüştürdükten sonra besinlerin artıklarını çeşitli yapı ve organlar ile dışarı atar. Hayvanlar genellikle böbrekleri ile boşaltım yapar. Bitkilerde boşaltım yapraklardaki gözenekler yardımı ile olur. Bünyelerindeki fazla suyu bu gözenekler yardımı ile atarlar. Zararlı maddeleri ise yapraklarında depolayıp sonbaharda yapraklarını dökerek atar. Canlıların vücutlarında biriken zararlı maddeleri dışarı atması olayına boşaltım denir.
Üreme
Çevremize baktığımızda canlıların kendilerine benzer canlılar meydana getirdiğini görürüz. Kedinin yavrusu kediye benzer. Yavru kedi anne kedi gibi nefes alır, boşaltım yapar, büyür ve kendine benzer canlılar meydana getirir. İnsanlar da kendilerine benzer canlılar meydana getirerek çoğalır. İnsanlar doğurarak çoğalır, hayvanların bir bölümü doğurarak bir bölümü ise yumurtlayarak çoğalır. Bitkilerin çoğalması genelde tohumla olur. Toprağa düşen tohumlardan yeni bitkiler çıkar.
Uyartıları Alma ve Tepki Verme
Canlılar çevrelerinden gelen ses ve ışık gibi uyartıları alır ve tepki verir. Sabahları uyanırken çalar saatin sesini duyup onu kapatmak için düğmesine basmamız sesle gelen bir uyartıya karşı tepki vermemizdir. Bir araba kornası duyduğumuzda o yöne doğru bakıp kenara çekilmemiz de uyartılara karşı tepki vermemizdir. Bukalemun kendisine karşı bir saldırı olacağını anlayınca renk değiştirir ve böylece kendisini düşmanlarına karşı korur. Köpeklerin, kedilerin sahipleri çağırınca gelmeleri de uyartılara karşı verdikleri tepkilerdir.
Bitkilerde aldıkları uyartılara karşı tepki verirler. Küstüm otunun yapraklarına dokununca yapraklarını kapatması, böcek yiyen bitkinin üzerinde böcek konduğunda yapraklarını kapatması da onların uyartılara karşı tepki verdiğinin göstergesidir. Işığın geldiği yönü anlayıp, ışığa doğru dönmeleri de uyartılara karşı verilen tepki sonucundadır.
Uykudaki Varlıklar
Çevremizdeki bazı varlıklar cansız varlık gibi görünmelerine rağmen uygun hava, sıcaklık ve nem gibi koşullar sağlandığında canlılık özelliği gösterebilirler. Bu varlıklara uykudaki varlıklar denir. Yumurta, fasulye, mercimek, nohut ve tohum gibi varlıklar uykudaki varlıklardır. Örneğin tavuklar kuluçkaya yattıklarında yumurtalardan civcivler oluşabilir.
Kaynak: EBA
