Bu konuda;
- Magmatik, başkalaşım ve tortul kayaçları tanıyarak birbirinden ayırt edeceksiniz,
- Farklı kayaçların zaman içinde birbirine dönüşmesini (kayaç döngüsünü) öğreneceksiniz,
- Madenlerin teknolojik ham madde olarak önemini öğreneceksiniz.
| Parlak mı? | Renkli mi? | Sert mi? | Boşluklar Var mı? | Pürüzlü mü? | Ufalanabilir mi? | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Evet | Hayır | Evet | Hayır | Evet | Hayır | Evet | Hayır | Evet | Hayır | Evet | Hayır | |
| 1.Kayaç | ||||||||||||
| 2.Kayaç | ||||||||||||
| 3.Kayaç | ||||||||||||
| 4.Kayaç | ||||||||||||
| 5.Kayaç | ||||||||||||
| 6.Kayaç | ||||||||||||
Kayaçları farklı yapan yapısındaki minerallerdir. Yer kabuğunu oluşturan kayaçların tümünde değişik mineraller bulunur.
Oluşumları sırasında geçirdikleri aşamalar ve yapılarındaki mineraller kayaçların farklı özellikler kazanmasını sağlar.
Dünya'nın, üzerinde yaşadığımız katmanı yer kabuğu ya da taş küre olarak adlandırılır.
Yer kabuğu; dağlar, tepeler, düzlükler ve çukurlar ile su küreyi oluşturan okyanusların, denizlerin, göllerin ve akarsuların tabanından oluşur.
Dağlar, düzlükler ya da okyanus tabanları gibi yer kabuğunu oluşturan bütün coğrafi şekiller, kayaçlardan oluşmuştur. Yer kabuğunu oluşturan kayaçları oluşum şekline göre; magmatik kayaçlar, başkalaşım kayaçları ve tortul kayaçlar olmak üzere üç grupta inceleriz.
Magmatik kayaç (katılaşım kayacı); yeryüzünde ilk oluşan kayaç türüdür. Magmatik kayaçlar fosil bulundurmazlar.
Sünger taşı, bazalt, obsidyen, andezit, granit ve volkanik tüfler magmatik kayaçlardır.
Granit, derinlerde yavaş yavaş soğuyup katılaştığı için iri kristalli yapıya sahiptir ve dayanıklı bir yapıda olduğunda zemin kaplamalarında, mutfak tezgahlarında kullanılır.
Sünger taşı, magmanın yeryüzüne çıkarak aniden soğuması sırasında içinde gaz kabarcıklarının kalmasıyla oluşur. Hafiftir ve ayak bakımında kullanılır.
Magmatik kayaçların yapısında canlı kalıntılar bulunmaz. Genellikler yapıları sert, parlak ve kristallidir.
Yeryüzünün derinliklerinde (ateş kürenin yapısında) yer alan magma (yüksek sıcaklıktan dolayı erimiş haldedir), yeryüzüne çıkarak ya da taş küre içerisinde soğuyarak katılaşır. Bu şekilde oluşan kayaçlara magmatik kayaçlar adı verilir. Bu katılaşma yeryüzünün derinliklerinde yavaş yavaş, yer üstünde ise aniden gerçekleşir.
Tortul kayaç; iklim koşulları ve suyun etkisiyle yeryüzündeki toprağın çukur yerlere yığılması sonucu oluşur. Kayaçlar rüzgar etkisiyle, bitki kökleri etkisiyle, sıcaklık değişimi etkisiyle parçalanıp dağılır ve tortu halini alır. Toprak, bitki ve hayvan artıkları yüz binlerce yıl boyunca çukur yerlerde üst üste yığılır. Zamanla biriken bu tortular kendi ağırlıkları ve suyun ağırlığı etkisiyle sıkışıp sertleşir ve kayaya dönüşür. Bu şekilde oluşmuş kayaçlara tortul kayaçlar denir.
Tortul kayaçlar yeryüzüne yakın yerlerde bulunurlar. Kil, kömür, kum taşı, kaya tuzu, kalker, çakıl taşı, jips ve kireç taşı tortul kayaçlara örnektir. Bu kayaçlarda fosillere rastlanır.
Pamukkale Travertenleri tortul kayaçtır. Tebeşir, tortul kayaçtır.
Başkalaşım kayacı; magmatik ve tortul kayaçlar sıcaklık değişimi ve basınç gibi çeşitli etkilerle değişikliğe uğrayarak başkalaşım kayaçlarını oluşturur. Bu kayaçlar magmatik ve tortul kayaçlara benzemesine rağmaen farklı özellikler taşırlar. Tortul kayaçlara göre daha sert yapıdadırlar.
Mermer, şist, arduvaz ve kuvartz başkalaşım kayaçlarına örnektir. Başkalaşım kayaçlarında canlı kalıntılarına rastlanmaz. Magmadaki kalker>mermere, kil>arduvaza dönüşür.
Mermer, sert bir yapıdadır ve mutfak tezgahları ile zemin kaplamalarında kullanılır. Kuvartz, optik ve elektronik araçların yapımında hammadde olarak kullanılır.
Kayaç Döngüsü
|
|
Kayaçlar sel, rüzgar, deprem, sıcaklık gibi hava ve doğa olayları sonucunda birbirine dönüşebilir. Örneğin; magmatik kayaçlar; tortul kayaçlara ve başkalaşım kayaçlarına dönüşebilir. Bu dönüşüm çok uzun yıllar aldığı için bunu gözlemleme imkanımız yok denilebilir. |
Madenler
Ekonomik değeri olan kayaç ve minerallere maden denir. Sanayileşme ile günlük hayatımıza birçok maden türü girmiş durumdadır.
Demir, altın, bakır, krom, civa, kurşun, kömür, gümüş, bor, talk çok kullanılan başlıca madenlerdendir.
Bakır, elektrikli cihazlarda, iletken tellerde, mutfak ve süs eşyası yapımında kullanılır.
Demir, inşaatlarda, otomotiv sanayisinde, ray yapımında kullanılır.
Talk, pencere, kapı, seramik ve kauçuk yapımında pudra üretiminde kullanılır.
Civa, ilaç ve boya sanayisinde, dişçilikte, termometre yapımında kullanılır.
Kurşun, akü yapımında, kaplamacılıkta ve silah sanayiinde kullanılır.
Bor, ilaç ve gübre üretiminde, uzay araçlarında, elektronikte kullanılır.
Altın, mücevher yapımında, elektrik ve elekronik sanayiinde, dişçilikte, gözlük çerçevesi yapımında kullanılır.
Kömür, fosil yakıttır. Isınma amaçlı, kimya sanayiinde kullanılır.
