Sesin Yayılması

Ses, günlük hayatımızın birçok alanında yer alır. Çevredeki ses kaynakları sürekli olarak çeşitli sesler yaymaktadır. İnsanların çıkardıkları sesler, araçların çıkardıkları sesler, rüzgâr sesi, dalga sesi, kuşların, böceklerin ve ağaçların sesleri duyduğumuz seslerdendir.

Ses kaynaklarını oluşturulduğu kaynağa göre; doğal ses kaynakları ve yapay ses kaynakları olarak ayırabiliriz.

Doğal ses kaynakları, doğada kendiliğinden ses çıkarabilen kaynaklardır. İnsan sesi, hayvan sesi, kuş sesi, su sesi, rüzgâr ve yağmur sesleri doğal seslerdir.

Yapay ses kaynakları, insanlar tarafından üretilmiş ses kaynaklarıdır. Radyo, televizyon, araba ve müzik aletlerinin sesi gibi sesler yapay seslerdir.

Ses Nedir? Nasıl Oluşur?

Gözle görülmeyen ses dalgalarının varlığı ortaya koyduğu etkilerle anlaşılabilmektedir. Ses bir enerjidir ve cisimlerin titreşim hareketi yapması sonucunda oluşur. Ses bir titreşimdir. Gırtlağımızda bulunan ses tellerimizin titreşmesi sonucunda sesimiz çıkar. Kaynaktan çıkan ses dalgalar halinde ve her yönde yayılır.

Herhangi bir cismin hareketinden dolayı ortaya çıkan ses dalgaları kendisiyle temasta olan katı, sıvı ve gaz ortamlardaki madde taneciklerinin titreşmesini sağlar. Bu titreşimle madde tanecikleri dalgalar hâlinde hareket eder ve sesin madde içinde tüm yönlere doğru yayılmasını sağlar.

Bir su birikintisine taş atıldığında su yüzeyinde dalgalanma meydana gelir. Taşın suya değdiği noktadaki su, her yönde dalgalar hâlinde yayılır. Ses dalgaları da her yönde dalgalar hâlinde yayılır. Bu sayede sesler kulağımıza kadar gelir ve sesleri işitebiliriz.

Güneş’te sürekli patlamalar meydana gelmektedir. Bu patlamaları duyamamamızın sebebi uzayda sesin yayılmasını sağlayacak bir madde olmamasıdır.

Ses Hangi Ortamlarda Yayılır?

Sesin titreşim sonucu oluştuğunu öğrendik. Oluşan sesin duyulabilmesi için yayılması gereklidir. Ses, yayılabilmek için maddesel bir ortama ihtiyaç duyar. Madde tanecikleri titreşimleri ve ses enerjisini bir noktadan başka bir noktaya taşıyarak iletir. Sesin bu şekilde maddesel ortamda ilerlemesine sesin yayılması denir.

Ses; katı, sıvı veya gaz ortamlarda yayılabilir.

Sesin Katılarda Yayılması

Katı haldeki madde tanecikleri birbirine çok yakındır. Tanecikler titreşimi birbirine ileterek sesin yayılmasını sağlar. Kulağımızı kapattığımızda konuşursak kendi sesimizi duyarız. Gırtlağımızdaki ses tellerinin titreşmesiyle sesi oluştururuz ve kafatasımızdaki kemikler bu sesin kulağımıza iletilmesini sağlar. Böylece kendi sesimizi kulağımızı kapatsak dahi duyarız.

• Evin dışındaki sesleri evin içinde de duymamız,
• Masaya kulağımızı koyup masaya vurduğumuzda sesi duymamız,
• Bir kişinin kapıya vurmasıyla çıkan sesi duymamız,
• Tren raylarındaki sesleri duymamız,
• Bir matkapla duvarı delerken çıkan sesi duymamız,
• Kâğıt bardaklar ve iple yaptığımız basit telefon hattında sesi duymamız,

katılarda sesin yayıldığının birer göstergesidir.

Ses en hızlı katılarda yayılır.

Sesin Sıvılarda Yayılması

Sıvılarda da ses sıvı tanecikleri tarafından iletilerek yayılır. Yüzerken kulaklarımızı suya batırdığımızda dışarıdaki sesleri uğultulu olsa da duyarız. Balina, yunus, karides gibi canlılar su içerisinde çıkardıkları sesler ile birbirleriyle iletişim kurar. Cansızlar da sıvı içerisinde ses çıkarır. İki taşı su içerisinde birbirine vurduğumuzda çıkan sesi hem sıvı hem de gaz ortamında duyabiliriz. Bu olaylar sesin sıvı ortamında yayıldığını göstermektedir.

Sesin sıvılarda yayılmasından faydalanarak sonar cihazı geliştirilmiştir. Bu cihaz sayesinde balıkların yerleri, deniz altında yeryüzü şekilleri tespit edilebilmektedir.

Sesin Gazlarda Yayılması

Havayı oluşturan gaz tanecikleri sesin kulağımıza kadar iletilmesini sağlar. Arkadaşımızla konuşurken arkadaşımızın sesini duyabilmemiz havanın sesi iletmesi sayesinde gerçekleşir. Yine kendi sesimizi de hem kafatasımızı oluşturan kemiklerin iletmesi hem de havanın sesi iletmesi sayesinde duyarız. Yoldan geçen arabaların sesini duymamız, bir ortamdaki sesleri duymamız havanın sesi iletmesi sayesinde gerçekleşir. Gök gürültüsünü duymamız, çalan telefonun sesini duymamız, televizyonun sesini duymamız da yine gazların sesi iletmesi sayesinde olur.

Sesin Ortamlar Arası Yayılması

Ses sadece aynı ortamlarda yayılmaz. Farklı maddesel ortamlara geçtiğinde de yayılmaya devam eder.

Örneğin;

• Bir leğene suyu koyup içerisinde iki taşı birbirine vurduğumuzda da sesini duyarız. Ses sıvı ortamda oluşur, biz hava (gaz) ortamda bu sesi duyarız. (SIVI ⇒ GAZ)
• Kapalı bir odadayken sokaktaki darbeli matkabın sesi; bize ulaşıncaya kadar önce gaz ortamdan, sonra katı ortamdan, en son tekrar gaz ortamdan geçer. (GAZ ⇒ KATI ⇒ GAZ)
• Birinin kapıyı tıklatmasıyla oluşan ses; önce katı ortamda, sonra gaz ortamda yayılarak kulağımıza ulaşır. (KATI ⇒ GAZ)

Stetoskop, vücut içindeki sesleri dinlemek için kullanılır. Diyafram, elastik boru ve kulaklıktan oluşan ve tıp uygulamalarında kullanılan bir cihazdır.

"Doktor, yassı koni şeklindeki diyaframı dinlemek istediği bölgeye koyar. Dokundurulan yüzeyden gelen ses dalgaları veya titreşimler, zarı titreştirir. Zar, konik parça içindeki havaya baskı uygular ve hava elastik borudan geçerek kulakçığa ulaşır. Kulakçıktaki uygun parçalar sesi kulağa ulaştırır."

Sesin özellikleri;

• Titreşen cisimler tarafından oluşturulan sesdalgalar hâlinde her yöne yayılır.
• Sesin yayılması maddeler aracılığı ile olur.
• Oluşan ses dalgaları, yakınındaki tanecikleri titreştirir. Titreşen bu tanecikler de diğer tanecikleri titreştirir.
• Madde olmayan ortamda ses yayılımı olmaz. Bu nedenle ses boşlukta yayılmaz.
• Ses en iyi katı maddelerde yayılır. Ses yayılımının en yavaş olduğu madde hâli gaz hâlidir.
• Ses en fazla yolu gazlarda kat eder. En kısa mesafeyi ise katılarda alır.

----------------------------------------

Kaynaklar:

• Civan, B., Özsoy, F. ve Koç, R., Açıköğretim 6.Sınıf Fen Bilimleri Ders Kitabı, Ankara: MEB, 2021.
• Çiğdem, C., Balçık, M. G., Karaca, Ö., Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Fen Bilimleri 6 Ders Kitabı, Sevgi Yayınları: 2018.
• Demirçalı, S. ve Alkan, B., Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Fen Bilimleri 6 Ders Kitabı, Ankara: MEB, 2019.
• Dinçer, S. Ö., Yiğit, E., Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu Fen Bilimleri 6 Ders Kitabı, Anadol Yayıncılık: 2019.
• https://www.freepik.com/vectors/banner - Banner vector created by katemangostar - www.freepik.com - Erişim Tarihi: 24.02.2022 - 21:10
• https://www.freepik.com/photos/water - Water photo created by wirestock - www.freepik.com. – Erişim Tarihi: 22.02.2022 – 20:15
• Komisyon, Ortaokul Fen Bilimleri 5.Sınıf 2.Kitap, Ankara: MEB, 2013.