Ahmet Ferganî

-A A +A

Ekliptik Meyli Keşfeden Bilgin. Ahmer Fergani, dünyanın eksen eğikliğinin 23 derece 27 dakika olduğunu ilk kez ortaya atan bilim adamıdır. Fergani, güneşin bir yörüngeye sahip olduğunu öne sürerek daha 800'lü yıllarda güneşin batıdan doğuya doğru döndüğünü öne süren ilk bilim deryasıdır. Fergani, güneş tutulmasını önceden belirleyen bir sistem de geliştirdi. Ahmet Fergani'nin 9. Yüzyılda iki enlem arasındaki uzaklığın 111 km olarak hesaplaması karşısında günümüz insanı dudak ısırıyor. Büyük bilgin aynı zamanda dünyanın yuvarlak olduğuna dair yeni deliller öne sürerek bilim dünyasına sayısız miras bıraktı.

HAYATI
9 yüzyılın başlarında dünyaya geldiği kabul edilen ünlü matematik ve astronomi bilgini Ahmet Fergani, çağının bilim ve kültür merkezlerinden olan Türkistan'ın Fergana bölgesındendir Bilim ve kültür tarihimizin birinci elden kaynaklan olan tezkireler(biyografik eserler)de doğum tarihi ile ilgili bir bilgi bulunmamakla birlikte kendisi gibi bir astronom olan babasının adının Muhammed, dedesinin ise, Kesir olduğu kayıtlıdır. Ahmet Fergani, ilk öğrenimini ünlü bilginlerin yetiştiği Fergana'da yaptı ve büyük bir ihtimalle astronomi konusundaki bilgilerini babasından aldı Belli bir seviyeye geldikten sonra da mevcut bilgilerine yeni bilgiler katmak amacıyla, çağının bilim, kültür
ve aynı zamanda halifelik merkezi olan Bağdat'a geldi. Ömrünün yarısına yakınını burada geçiren Fergani, kısa sürede matematik ve astronomi konularındaki bilgisini Bağdat biiim çevresine kabul ettirip, bilimin gelişmesine olan katkılarıyla bilim tarihinde adlarından övgüyle bahsedilen Abbasi halifelerinden Me'mun (?-883) ve el-Mütevekkil döneminin en ünlü bilginleri arasına girdi. 861 yılında halife el-Mütevekkil tarafından Nil ırmağı kıyısında yapılan ölçüm işlerini yürütmesi için Mısır'a gönderilen Fergani'nin, bundan sonraki yaşamı ve her ne kadar Prof.Dr W. BARTHOLD "İslam Medeniyeti Tarihi" adlı eserinde 861 tarihini gösteriyor ise de, ölüm tarihi bilinmiyor.

BİLİME HİZMETLERİ
Deneye dayalı İnceleme ve araştırmalar yapan Ahmet Fergani, matematik, fizik, mekanik ve coğrafya konularının yanısıra ortaya koyduğu eserlerinde görüldüğü gibi, daha çok astronomi konusunda çalışmalar yapıp, gök cisimlerinin hareketleriyle ilgilendi. Evrenin ve gezegenlerin hacmini ve birbirlerine uzaklıklarını tespit edip, Kopernik'e kadar Batı da astronomi biliminde değişmez ölçüler olarak kabul edilen ve kullanılan şu ölçüleri verdi:

Gezegen

En Yakın Nokta

En Uzak Nokta

Yere Göre Hacmi

Ay

.134

.256

.026

Utanı (Merkür)

.256

.666

.000031

Venüs

.666

4.47

.027

Güneş

4.47

4.47

166

Merih

4.47

35.4

1.63

Müşteri (Jüpiter)

35.4

57.5

95.

Zühal (Satürn)

57.5

80.2

90.

Bu ölçülerle ilgili olarak Doç.Dr M.BAYRAKDAR "islam da Bilim ve Teknoloji Tarihi" adlı eserinde şu bilgileri verir:

"El-Ferganî'nin ölçüleri yapmada hareket etliği temel felsefe ve teori, "Kainat'ta boş bir yer yok" düsturuydu. Bilindiği gibi Batlamyus ve daha bazı eski astronomlara göre Kainat'ta birçok boşluğun var olduğu teorisi hakimdi El-Ferganî'nın görüşü şu de-mekti; Bütün yeryüzü ve gökyüzü varlıkları birbirleriyle ilgili ve bağlıdır, arada boşluk yoktur, bu herhangi bir gezegenin yerden en ziyade olduğu nokta, ona komşu gezegenin yere en yakın olduğu noktanın kesişmesi demektir. Demek ki, gezegenler arasında boşluk yoktur "

Fen biliminde deneyle sabit olmayan bilgilere itibar etmeyen Fergani, enlemler arasındaki mesafeyi hesapladığı gibi, ekliptik meyli keşfedip, en doğru şekilde hesaplayarak da adını bilim tarihinde "kâşifler" arasına yazdırdı.
Onun dikkatleri çeken bir başka buluşu ise. Güneş'in hareketiyle ilgilidir. O, Güneş'in yarıçap uzunluğunun 3.250 Arap mili olduğunu ileri sürüp, daha 9. yüzyılda Güneş'in de kendine göre bir yörüngesi bulunduğunu ve kendi ekseninde siklonik (batıdan doğuya) bir şekilde döndüğünü tespit etti ki, bunun doğruluğu yaşadığımız bu yüzyılda artık herkes tarafından kabul ediliyor.

ESERLERİ
Bilim tarihi kaynaklarında Ferganî'ye ait yedi eserin olduğu tespit edilmiş, ancak bunların altı tanesi günümüze kadar gelebilmiştir. Elyazma ve istinsah edilmiş nüshaları Paris, Oxford, Kahire ve ABD'de ki Princeton Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan bu eserlerin, başta Latince olmak üzere birçok Batı dillerine çevirileri yapılmış; uzun yıllar Batı da kaynak kitaplar olarak kullanılmışlardır. Bunlardan en önemli olanı, Johannes Hispolensis ile Cremonalı Gerhard tarafından Latince'ye çevirisi yapılan "Cevamiu'l-İlmi'n-Nücum ve'l-Hareketi's-Semaviyye (Gök Cisimlerinin Hareketleri ve Astronomi Bilimi Kitabı)" adlı eseridir.

Astronominin Unsurları(Elements of Astronomy),Fergani'nin astronomi üzerine yazdığı en önemli eserlerinden biridir.833 yılında yazıldığı tahmin edilen kitap, Batlamyus'un Almagest adlı kitabının betimleyici ve yeterli bir özeti niteliği taşımaktadır.Bu kitap,12.yüzyılda Gerardo Cremonesse tarafından Liber de Aggregationibus Scientie Stellarum et Principiis Celestium Motuum adıyla Latince'ye çevirlmiş ve Regiomontanus devrine kadar,Avrupa'da çok popüler bir eser olmuştur.Eser üçüncü defa Latince'ye Jacob Christmann tarafından Muhammedis Alfragani Arabis Chronologia et astronomica elementa adıyla çevrilmiştir 1590 ve 1618 yıllarında Frankfurt'ta basılmıştır.Bu çeviride eserin Jacob Anatoli tarafından yapılan İbranice çevirisi esas alınmıştır.Jacob Anatoli'nin İbranice çevirisi Qizzur Almagesti adıyla 1231-1235'lerde yapılmıştır.Bu çeviride büyük olasılıkla Gerardo Cremonesse'nin çevirisi kullanılmıştır.Anatoli'nin çevirisi Fergani'ninkinden 3 bölüm fazladır. Bunlardan sonuncusu (33. Bölüm) coğrafya ile ilgilidir ve yeryüzündeki yerlerin konumları ve gün uzunlukları yer alır.

Eser,son olarak Hollandalı oryantalist Jacob Golius tarafından,17.yüzyılda Leiden nüshası temel alınarak Muhammedis Fil. Ketiri Ferganensis. qui Vulgo Alfraganus Dicitur. Elementa Astronomica. Arabice & Latine. Cum Notis ad Res Exoticas sive Orientales, quae in iis Occurrunt adı ile Latince'ye çevrilmiş ve 1669'da Amsterdam'da basılmıştır.

Bu eser,astronomi alanında 13.yüzyıl bilim adamı Sacrobosco'nun kaleme aldığı Yer Küresi adlı astronomi kitabına kadar bir el kitabı olarak kullanılmıştır.Sacrobosco,kendi kitabını yazarken bu eserden faydalanmıştır.Ayrıca Dante'nin ünlü eseri İlahi Komedya'daki evren görüşü Fergani'den alınmadır.

Fergani,fizik ve mekanik alanlarında da çalışmalarda bulunmuştur. Çizimini kendi hazırladığı ve yapımına nezaret ettiği Nil nehri sularının hızını ve seviyesini ölçen Mikyas ül-Cedid adında bir alet yapmıştır.

Fergani,astronomi ve mekanikten başka matematik ve matematiki coğrafya alanlarında çalışmalar yapmıştır.

Fergani,halife el-Memun'dan başlayarak,el-Mütevekkil zamanına kadar El Cezire(Mezopotamya)'de yaptığı araştırmalar,yazdığı eserler ve bulduğu ölçüm aletleriyle zamanın önde gelen alimleri arasında yer aldı.O'nun astronomi,matematik,coğrafya ve mekanik sahasındaki çalışmaları bu ilim dallarıın gelişmesine önemli ölçüde yardımcı oldu.Onların temellerini güçlendirdi ve yeni gelişmelere yol açtı.Daha sonraki devirlerde aynı konularla ilgilenen alimler, Fergani’nin eserlerinden istifade ettiler. Fergani’nin tesirleri o devirdeki bütün Türkistanlı alimlerin üzerinde görülmektedir.

Fergani’nin tesiri,Avrupalı bilginler üzerinde de görülmektedir.Latince'ye tercüme edilen eserleri, asırlarca Avrupa üniversitelerinde okutuldu. Hazırladığı zicler,Fransız matematikçisi D.Alembert ve Laplance’nin en çok faydalandığı eserler arasında yer aldı.[

Diğer eserleri şunlardır:

1) Usûlü İlm-in-Nücûm:Yıldızlarla ilgili bir eserdir
2) El-Medhal ilâ İlm-i Hey’et-il-Eflâk
3) Kitâb-ül-Füsûl-is-Selâsin
4) Astronominin Unsurları
5) El-Kâmil fil-Usturlâb
6) Fî San’at-il-Usturlâb...
 


Bilim ve Teknik - Eylül 1990
http://tr.wikipedia.org/wiki/Fergani
http://www.dogruhaber.com.tr/Haber/Astronomi-Biliminde-Buyuk-Deha-Ahmet-...
http://www.msxlabs.org/forum/bilim-tr/16750-ahmet-fergani-ahmet-fergani-...

Sosyal Medyada Bizi Takip Edin

Zircon - This is a contributing Drupal Theme
Design by WeebPal.